97.Bạn nên biết về Tâm lý giao dịch?

Nghiên cứu tâm lý đã chỉ cho chúng ta thấy rằng con người không phải lúc nào cũng đưa ra những quyết định hợp lý, đặc biết là nếu họ không có được đầy đủ thông tin khi làm việc đó. Những người mới tham gia thị trường Ngoại hối dành quá nhiều thời gian suy nghĩ về những quyết định họ đưa ra thay vì làm việc chăm chỉ để nắm bắt các tin tức và dự báo về thị trường.

Họ chỉ tiếp cận thị trường qua việc theo dõi các trạng thái của mình mà thôi. Mỗi lần giá cả diễn biến theo chiều hướng có lợi là họ cảm thấy thư thái như được hít một luồng không khi tươi mát, còn ngược lại, mỗi lần giá cả diễn biến bất lợi là họ lại có lý do để tự trách móc mình đã phạm sai lầm.

Mắc phải sai lầm do thiếu cân nhắc là chuyện bình thường vẫn xảy ra với con người. Như George Soros từng nói trong cuốn sách nổi tiếng “Giả kim thuật tài chính” (Alchemy of Finance) của mình, ông chỉ nhận thức được một cách đầy đủ rằng các quyết định giao dịch mình đưa ra quan trọng như thế nào và rằng tài sản của nhiều người phụ thuộc vào chúng ra sao sau khi quỹ đầu tư mà ông quản lý đã được nhân lên đến vài triệu đô-la. Yếu tố tâm lý có tác động như nhau đối với cả những nhà đầu tư đã có kinh nghiệm lẫn những người vừa mới bắt đầu. Giá của các sản phầm tài chính trên thị trường cũng không chỉ đơn thuần là những giá trị số học, bởi nó phụ thuộc vào quan điểm của những người tham gia vào thị trường về nó. Cung và cầu cũng hình thành nhờ những yếu tố tâm lý.

Tự tin thái quá

Hãy cùng nhìn lại những lần chúng ta chơi trò đoán mặt xấp ngửa của đồng xu. Kinh nghiệm cũng như thử nghiệm cho thấy mọi người có xu hướng đặt cược trước khi đồng xu được tung lên chứ không phải sau khi nó đã nằm trên mặt đất nhưng chưa ai được biết kết quả. Nếu suy nghĩ một cách lô-gic thì tại hai thời điểm đó rủi ro thua cuộc là như nhau. Thế nhưng dường như việc đặt cược trước khi có kết quả thực sự sẽ dễ dàng hơn rất nhiều bởi khi đó chúng ta có thể tưởng tượng ra bất cứ điều gì. Kinh doanh trên các thị trường tài chính cũng vậy – khi mở một trạng thái giao dịch, nhà kinh doanh sẽ hình dung những biến động của giá cả dựa trên biểu đồ dữ liệu giá. Nhưng chỉ sau khi một mức Cắt lỗ khác bị phá vỡ thì anh ta mới nhận ra rằng trạng thái của mình đã được mở và khi đó chỉ có mặt thuận lợi được xem xét đến còn tất cả những bất lợi đã bị bỏ qua. Các nghiên cứu cho thấy trên 82% các nhà giao dịch nghĩ rằng các kỹ năng của họ đạt hoặc trên mức trung bình. Vậy cho phép tôi đặt một câu hỏi: “nếu 82% nghĩ rằng họ khá hơn số đông, vậy thì số đông đó là ai?

Tự tin thái quá là đặc điểm của phần lớn các nhà kinh doanh tài chính. Họ nghĩ rằng mình có thể áp dụng những gì mình biết tốt hơn bất kỳ ai và chắc chắc rằng họ sẽ thành công. Cảm giác vượt trội hơn so với người khác khiến họ mở rất nhiều trạng thái mới, thế nhưng không may thay, phần lớn trong số chúng đều kết thúc trong thua lỗ.

Tự tin thái quá cũng có nghĩa là chấp nhận rủi ro thái quá. Như John Nofsinger nói, chúng ta chấp nhận rủi ro cao bởi vì chúng ta quá tự tin rằng mình có đầy đủ thông tin về tình hình thị trường và rằng quyết định của chúng ta là khách quan.

Nếu tôi hỏi bạn: “Xác suất có được mặt 4 khi gieo một con súc sắc là bao nhiêu? Gần như chắc chắn rằng bạn sẽ trả lời: “1:6”. Nhưng nếu tôi nói rằng “chúng ta đã tung được mặt 4 năm lần rồi” thì bạn có thể sẽ trả lời rằng xác suất có được mặt 4 nếu chúng ta gieo con súc sắc lần thứ 5 sẽ cao hơn (mặc dù một vài người có thể suy nghĩ theo hướng ngược lại). Các con số trên con súc sắc xuất hiện theo trình tự ngẫu nhiên, nhưng chúng ta thì lại thường ghi nhớ chúng. Kí ức ảnh hưởng tới các quyết định của chúng ta trong tương lai. Có được một chuỗi giao dịch thành công khi vừa mở tài khoản lần đầu tiên sẽ khiến những người mới bắt đầu kinh doanh tự đánh giá quá cao về bản thân mình một cách thiếu cơ sở cũng như chấp nhận mức rủi ro cao hơn, và điều đó chắc chắn sẽ ảnh hưởng tới những giao dịch sau này.

Tính toán cảm tính (Mental accounting)

Khi nghĩ về những giao dịch thành công trong quá khứ, các nhà kinh doanh thường rất hay sử dụng cái gọi là Tính toán cảm tính (Mental Accounting). Thuật ngữ này được đưa ra và áp dụng lần đầu tiên bởi Nobel Laureate Richard Thaler. Trong tính toán có cả phần lợi nhuận và thua lỗ và các nhà đầu tư thường nhìn nhận hai phần này rất khác nhau và rất duy ý chí xét từ quan điểm kinh tế học. Một thí nghiệm được thực hiện bởi các nhà tâm lý học Hal Arkes và Catherine Blumer đã chỉ ra những hình mẫu rập khuôn (sterotypes) hàng ngày ảnh hưởng tới các quyết định của chúng ta như thế nào. Những người tham gia thử nghiệm phải trả lời những câu hỏi sau:

Một gia đình nọ có được một số vé tham dự một trận bóng rổ mà họ mong đợi từ lâu. Chi phí của một vé là $40. Vào ngày trận bóng diễn ra có một cơn bão tuyết. Gia đình này vẫn có thể đến sân vận động, nhưng nó ở khá xa, giao thông thì khó khăn còn trời thì rất lạnh. Vậy trong hai trường hợp, một là gia đình này đã mua những tấm vé và hai là họ đã có được chúng trong một trò chơi xổ số thì liệu gia đình này có mong muốn đến xem trận đấu với mức độ như nhau hay không?

Phần lớn những người tham gia đều trả lời rằng mong muốn đến xem trận đấu sẽ cao hơn trong trường hợp gia đình đó mua những tấm vé. Chi phí của chúng đã ảnh hưởng đến quyết định của họ. Nếu mua chúng, sẽ có thêm một “chi phí mang tính tâm lý” nữa và chính nó góp phần làm tăng nhu cầu muốn đến xem trận đấu. Nếu mua những tấm vé và không thể sử dụng chúng, bạn sẽ cảm thấy không thoải mái, thậm chí bất an. Kết quả là, gia đình đó cuối cùng sẽ quyết định đi xem trận đấú.

Yếu tố thời gian cũng rất quan trọng trong quá trình ra quyết định:

Có một trận đấu bóng rổ sẽ diễn ra vào ngày hôm sau và cả gia đình đã chờ đợi nó khá lâu. Vào ngày trận đấu diễn ra trời bỗng đổ bão tuyết. Gia đình này vẫn có thể đến xem trận đấu, nhưng không ai muốn ra ngoài trong thời tiết như vậy cả. Liệu họ có mong muốn đến xem trận đấu nếu đã mua vé với giá $40 từ một năm trước đây như là họ chỉ vừa mới mua chúng ngày hôm qua?

Trong trường hợp này câu trả lời lại là những tấm vé được mua ngày hôm trước sẽ có giá trị hơn so với những tấm vé đã mua từ một năm trước đây. Xét từ phương diện tâm lý học, giá trị của những tấm vé giảm đi cùng với thời gian, và đó là lý do tại sao ta có thể dễ dàng bỏ qua những tấm vé mua từ một năm trước nhưng lại hào hứng với tấm vé mới mua ngày hôm qua.

Rủi ro

Mức độ sẵn sàn chấp nhận rủi ro cũng có thể được giải thích bằng sự tính toán cảm tính. Richard Thaler đã chứng minh rằng kết quả của những tình huống tương tự nhau xảy ra trong quá khứ sẽ dẫn đến những quyết định khác nhau trong tương lai, phụ thuộc vào bản thân những kết quả đó. Những phần thưởng không mong đợi được hiểu như một dạng vốn rủi ro (risk capital). Thử nghiệm với các sinh viên trong lớp kinh tế học của mình, Thaler nhận được kết quả là tỷ lệ học sinh chưa nhận được phần thưởng nào từ trước đồng ý cá cược $4.5 là 41%, trong khi đó tỷ lệ học sinh đã có được phần thưởng $15 đồng ý cá cược $4.5 thì cao hơn – tới 77%.

Thaler cũng chứng minh được rằng, việc thua cược một số tiền nhỏ sẽ làm giảm mong muốn cá cược với những điều kiện công bằng xuống gần 0 trong khi việc thua cược một số tiền tương đối lớn lại tăng mong muốn cá cược lên dù điều kiện của nó không công bằng nhưng đổi lại, phần thua sẽ được hoàn lại trong trường hợp thắng cuộc. Những người cá cược hy vọng rằng một khoản thua lỗ nhỏ nữa cũng sẽ không ảnh hưởng lớn tới tình hình.

Một hiện tượng khá thú vị nữa cũng xảy ra khá phổ biến với nhiều nhà kinh doanh đó là họ thường mong muốn đóng một trạng thái giao dịch đang có lãi càng nhanh càng tốt và ngược lại, duy trì một trạng thái đang bị thua lỗ càng lâu càng tốt. Hersh Shefrin cho rằng hành vi đó là đặc điểm của tất cả các nhà kinh doanh, kể cả những người muốn đi xa hết mức có thể lẫn những người không muốn mạo hiểm nhiều.

Nếu bạn cứ lần lượt đóng hết các trạng thái có lời và duy trì những trạng thái thua lỗ, bạn sẽ bị đánh lừa bởi cảm giác rằng mình đang an toàn và không bị ảnh hưởng bởi thua lỗ. Đằng sau hành động này còn là niềm tin rằng nếu thị trường diễn biến theo chiều hướng ngược lại thì tất cả những trạng thái đang gây thua lỗ sẽ trở thành có lãi. Lô-gíc khách quan nói rằng một nhà kinh doanh nên cố gắng tối đa hóa lợi nhuận từ những trạng thái có lời, và ngược lại, đóng những trạng thái không có lợi càng sớm càng tốt. Nhưng trong thực tế giao dịch, giả định hợp lý này lại sai lầm.

Một phân tích đối với trên 10,000 tài khoản giao dịch được mở tại một công ty môi giới đã chỉ ra rằng các nhà kinh doanh đóng các trạng thái có lời nhanh hơn rất nhiều so với các trạng thái thua lỗ. 33% các trạng thái có lời và 16% các trạng thái thua lỗ được đóng ngay sau khi cuộc thử nghiệm bắt đầu. Nói cách khác, nhà đầu tư lựa chọn đóng các trạng thái giao dịch đang có lời thường xuyên hơn gấp hai lần so với lựa chọn đóng các trạng thái đang thua lỗ có cùng khối lượng.

Điều chỉnh và neo đậu (Adjustment and Anchoring)

Quan niệm của một nhà đầu tư về lợi nhuận và thua lỗ có thể xảy ra phụ thuộc vào quan niệm của nhà đầu tư đó về chi phí của tài sản tại thời điểm mua vào. Tất cả những yếu tố như giá mua vào của tài sản, sự thay đổi giá cả trong quá trình sở hữu, giá bán tài sản, bản chất của tài sản (là tiền, bất động sản hay dạng tài sản nào khác) đều có ảnh hưởng tới quyết định của nhà đầu tư về thời điểm bán ra. Một cổ phiếu được mua vào đầu năm với giá $50 và đến cuối năm có giá $100. Một vài tháng sau đó nó được bán với giá $75. Nhà đầu tư thu lợi nhuận thực $25. Thế nhưng nhà đầu tư này có thể cảm thấy không thoải mái về mặt tâm lý dẫn đến đánh giá tiêu cực về kết quả kinh doanh, anh ta cho rằng mình đã thua lỗ. Một trong những lý thuyết cổ điển về quá trình ra quyết định đã được phát triển bởi Daniel Kahneman và Amos Tversky được gọi là Điều chỉnh và Neo đậu.

Bạn sẽ trả lời câu hỏi sau như thế nào?

Năm 1896, chỉ số Trung bình Công nghiệp Dow Jones (DJIA) là 40 điểm. Cuối năm 1998, nó đạt 9181 điểm. DJIA được tính toán bằng cách lấy trung bình trọng số giá của các cổ phiếu thành viên, cổ tức không được tính đến. Vậy thì chỉ số DJIA vào cuối năm 1998 sẽ là bao nhiêu nếu tất cả cổ tức đều được đem vào tính toán?

Câu trả lời là 652,230. Ngạc nhiên không? Nhưng thực ra bạn không cần phải ngạc nhiên đến thế. Ở đây bạn chỉ đang trải nghiệm tác động của sự Điều chỉnh và Neo đậu mà thôi. Khi nghĩ về câu trả lời, hầu như bạn chỉ nghĩ tới con số đầu tiên (40) và con số thứ hai (9181) đồng thời cố gắng đưa ra một con số gần với con số thứ hai.

Một nhà kinh doanh không nên bỏ qua yếu tố tâm lý mà ngược lại, nến cố gắng hiểu chính mình hơn, nắm bắt những động cơ của bản thân cũng như học cách kiểm soát cảm xúc. Bạn cần liên tục phân tích tình hình thị trường và cố tránh để yếu tố tâm lý tác động tiêu cực lên quyết định giao dịch.